U noći između 23. i 24. juna 1941. godine, nad Pridvoračkom jamom u Trebinju ustaše su ubile 13 uglednih trebinjskih Srba, dok su trojica uspjela da pobjegnu. „Moja Hercegovina“ donosi vam priču o jednom od njih – Jeftu Škoru koji je sa jame pobjegao da bi se kasnije na nju vratio da izvadi mrtva tijela svojih sugrađana. Nažalost, od ustaške ruke nije uspio dvaput pobjeći.
Priču o Jeftu priča nam njegova ćerka Slobodanka Tanović koja je, u znak sjećanja na svog oca, obećala sebi da će kad-tad ispričati istinu o stradanjima na Pridvoračkoj jami. Uz njenu pomoć, „Moja Hercegovina“ objavila je priču o svakoj žrtvi ovog strašnog ustaškog zločina, a posljednja u tom nizu je upravo ova – o Jeftu Škoru.
Jefto Škoro rođen je 1890. godine u selu Slipčići kod Mostara. Njegovi roditelji Mijo i Anđa (djevojački Golo iz Baćevića) imali su još sina Maksima i ćerke: Savu, Stoju, Soku i Persu.
Jefto je bio poštanski službenik kojeg je služba dovela u Trebinje. Njegova prva supruga bila je Darinka Šakota, rođena 1891. godine u stolačkom selu Kozice. Plod njihovog braka bile su ćerke Desanka (1924.), Anđa (1926.) i Borislavka (1928.), te sin Rajko (1932.). Međutim, Darinka je umrla mlada, 1940. godine, pa se nakon njene smrti Jefto našao u veoma teškom položaju – ostao je sam sa četvero djece.
Stoga se, u osvit Drugog svjetskog rata, Jefto oženio po drugi put. Sklopio je brak sa Darinkom Vučurević (1903.) iz Trebinja i sa njom kasnije dobio ćerku Slobodanku Tanović.
Slobodanka je rođena 3. avgusta 1941. godine, a životne okolnosti sklopile su se tako da Jefto za njeno rođenje nije ni znao, jer je baš tada od ustaške ruke sa jame pobjegao na Grahovo. Priču o Jeftovom stradanju Slobodanki je ispričala njena majka. Ona je upamtila svaki detalj, a „Moja Hercegovina“ prenosi njeno kazivanje.
Tragom majčinih priča – Jeftov bijeg sa jame
„Kada su ustaše okupirale Trebinje, 29. maja 1941. godine, odmah su pristupili zatvaranju najborazovanijih, nabogatijih i nauglednijih Srba. Moj otac je zatvoren u junu 1941. godine, dok je moja trudna majka ostala u kući sa četvero djece, u naselju Hrupjela. Dana 23. juna 1941. godine, oko 23 časa, ustaše su svezale žicom ruke mog oca i njegovog kuma Vasa Popovčevića. Smjestili su ih u autobus Ibra Volića koji je bio predsjednik opštine Trebinje. U autobusu su bili i drugi logoraši, između ostalih i tatin šura Boško Šakota, brat njegove prve supruge“, priča Slobodanka.
Ustaše su im rekle da ih vode u Sarajevo. Međutim, to je bila laž.
„Kada je autobus prešao na lijevu obalu Trebišnjice i krenuo u pravcu Dubrovnika, mom ocu i njegovom kumu Vasu bilo je jasno šta ih sljeduje. Grozničavo su zubima grizli žicu, dok je nisu prekinuli. Tiho su se dogovorili da im signal za bijeg bude udarac nogama. Vozač autobusa Zaim Borozan, iz naselja Podvori – Gorica, logoraše je dovezao do kuće Bračkovića, u selo Pridvorci. Otac Jefto pričao je mojoj majci Darinki da je autobus stao i da je iz njega izašao Omer Bračković koji je preko kanala Trebišnjice zvao ženu Dudiju kojoj je tada rekao: Mi odosmo tamo, a ti nam donesi metlu, lavor i kreč. Dudija mu je odgovorila: Sve je tamo, sve vas čeka“, sjeća se Slobodanka majčinih priča.
Omer Bračković tada se vratio u autobus, a vozač je nastavio da vozi u pravcu Pridvoračke jame. Na raskrsnici kod jame, on je ostavio upaljen motor autobusa kako se krici logoraša ne bi čuli pri njihovom ubijanju. Svjetla autobusa usmjerio je u pravcu jame, a ustaše su iz autobusa izvodile po dvojicu logoraša. Odvodili su ih do jame, zatim udarcem čekićem u potiljak ubijali jednog po jednog i bacali u jamu.
„Otac je majci pričao da su ispred njega i kuma Vasa bili penzioner Aleksa Sokolović i željezničar Jovo Vule Vlačić. Aleksa je od udarca odmah pao mrtav, a Jova je željeznička kapa spasila da ostane živ. Jefto i Vaso su iskoristili ovaj trenutak, udarili se nogama po dogovoru i počeli da bježe na dvije strane“, priča naša sagovornica.
Vaso je pobjegao preko brda Humac, a Jefto preko Pridvoračkog polja.[mhc_antrfile naslov=”Nakon zvjerskog ubijanja – slavlje”]
“Nakon Jefotovog i Vasovog bijega sa jame, ustaše su prekinule ubijanje. Otišli su u kafanu Šarića ‘Idu dani’, jeli, pili i pjevali sve do zore. Sutradan, 24. juna, pridružili su se ustašama u Popovom polju i po noći bacili u jamu Jagodnjaču, u Ržanom dolu, Srbe iz Popovog polja”, prisjeća se Slobodanka majčinih priča.
[/mhc_antrfile]
„Za njim je potrčao ustaša Pero Burić iz Ravnog. U jednom trenu, Burić je stao na zid koji se obrušio pod njegovim nogama i pao, a tata je iskoristio priliku da pobjegne. Trčao je preko Aleksine Međe, Drače, do sela Tuli, pa do sela Žiljevo na Zubcima. U Žiljevu ga je u kuću primio Jovan Ratković – Crni. Bio je odrpan i bos. Jovan mu je dao odjeću i obuću. Nahranio ga je. Tata mu je u detalje ispričao šta se desilo na Pridvoračkoj jami i rekao mu da su taj zločin počinili: Omer, Osman, Zaim, Dževad i Nedžad Bračković, kao i Halid Topčibašić, svi iz Pridvoraca“, kazuje Slobodanka.
Jovan Ratković tada je Jeftu pozajmio dva konja i naredio jednom momku da ga isprati do granice sa opštinom Grahovo. Jefto nije znao ko je mladić sa kojim je tada jahao, ali Slobodanka je uspjela da sazna 1971. godine, kada je radila u trebinjskoj Industriji alata.
„Jednog dana sam sa kolegama pričala o tragičnoj sudbini mog oca, o njegovom bijegu u Grahovo gdje ga je primila porodica Sava Milovića, čuvenog barjaktara sa Vučijeg dola. Za njegovog sina Krsta bila je udata Stana, rođena tetka moje majke. Kada sam ispričala svoju žalosnu priču, iznenađeno mi se obratio Obrad Ratković koji je radio u računovodstvu: Boga ti tvoga, pa ja sam pratio tvoga oca do granice. Meni Jovan nikad nije rekao o kom se čovjeku radi!“, prisjeća se Slobodanka.
Povratak kući
Jefto je na Grahovu ostao do 6. avgusta 1941. godine. Puna 44 dana nije znao ništa o trudnoj supruzi Darinki i o svoje četvero djece. Žarko je želio da ih vidi, ali sinovi Krsta Milovića, Savo i Milovan, odvraćali su ga da ne ide u Trebinje. Upozoravali su ga da je to opasno, jer je svjedok ubistava na jami i nema nikog ko bi ga zaštitio.
No, želja da vidi svoju porodicu bila je jača od upozorenja. Jefto kreće pješke u selo Necvijeće kod svoje svastike Ilinke i njenog muža Gojka. Tu je saznao za Slobodankino rođenje. Međutim, Gojko je Jeftu prećutao strašni udes koji je zadesio njegovu porodicu – od tuge za Jeftom 2. i 3. jula preminule su mu ćerke Desanka (17) i Anđa (15). Stoga je i Gojko odvraćao Jefta od odlaska u Trebinje, ali on je bio uporan.
„Što da ne idem svojoj porodici, nikom ništa loše uradio nisam“, govorio je tada Jefto.
Tako se Jefto vratio svojoj porodici 6. avgusta, nakon 44 dana u izbjeglištvu. Vijest o smrti njegovih ćerki pogodila ga je kao grom, ali život je morao da ide dalje. Ćerki Slobodanki tada je nadjenuo ime po slobodi za kojom je čeznuo. Italijanski pukovnik Pignjateli potom zabranjuje ustaški progon Srba, a Jefta vraća na posao u poštu.
Jeftova uloga u vađenju posmrtnih ostataka žrtava
Kada je dr Novica Kraljević uputio poziv za vađenje posmrtnih ostataka žrtava iz Pridvoračke jame, odmah su se javili Jefto Škoro i Radovan Rade Gurović. Kada je Jefto tog 6. oktobra 1941. došao na jamu sa koje je jedva spasio živu glavu, pred njom je zatekao malj, metlu, lavor, kreč, zubna kliješta i merdevine. Rade i on tada su obukli azbestna odijela, stavili gas maske i sišli u jamu.
„Tata je pričao majci da su u jami bile tri odaje. U svaku su ušli puzeći, a u trećoj su bili složeni mučenici, jedan preko drugog. Otkinuti prsti mučenika bili su dokaz da su im ustaše skidale prstenje sa ruku. Božu Pidžuli ustaše su klještima iščupale zlatne zube, zbog čega ga njegova supruga Anika nije mogla prepoznati po liku, već po odjeći. Rade i tata mučenike su iznosili između sebe, stavljali ih prvo u plastične kese, zatim u limene kapse, pa u drvene. Vađenje posmrtnih ostataka mučenika trajalo je od 9 do 16.30 časova“, priča Slobodanka.
Njihovi posmrtni ostaci sahranjeni su u „ledinicu“, u trebinjskom groblju Podgljivlje, a tijelo najmlađe žrtve, Milorada Pidžule, i danas ovdje počiva.
„Mene duša boli što dječak Milorad Pidžula i danas bez krsta leži u ‘ledinici’. Moj otac ga je iznio iz jame na svojim rukama, a ja godinama moram da gledam kako ljudi gaze preko njegovog groba“, ogorčeno kaže Slobodanka.
Vađenje i sahranu posmrtnih ostataka fotoaparatom je dokumentovao Danilo (Đorđa) Sikimić, direktor trebinjske Ekonomske škole i profesor srpskog jezika. On je kasnije bio Slobodankin profesor, a 1960. godine poklonio joj je fotografiju njenog oca, jedinu koju i danas ima.
Jeftovo stradanje
Nakon što je 18. decembra 1941. godine u zasjedi, u Gluvoj smokvi, dočekana italijanska kolona, pri čemu je nekoliko italijanskih vojnika ubijeno, a nekoliko zarobljeno, ustaše se koriste prilikom i po drugi put hapse Jefta Škora.
„Ustaša Muho Kapić iz Zasada, u februaru 1942. godine, sprovodi mog oca u logor u Splitu. Tu su ga strijeljali 12. februara u 8 časova, a moja majka je to saznala iz pisma pravoslavnog paroha, Rusa Sergeja Urukala. Tata je sahranjen na pravoslavnom groblju u Splitu, ali nikada nismo našli njegove posmtrne ostatke. Ipak, ja sam mu 1980. godine podigla spomenik u trebinjskom groblju u Podgljivlju“, priča Slobodanka.
Tako je zauvijek nestao još jedan svjedok zločina na Pridvoračkoj jami.
Tragična sudbina Jeftove porodice u selu Slipčići
Jeftova sestra Sava rođena je 1888. u Slipčićima, a umrla je 1974. u Mostaru. Bila je udata za Đura Borozana iz Mostara sa kojim je izrodila desetero djece, sedam sinova: Boška (1910.), Danila (1917.), Anđelka (1919.), Mirka (1921.), Branka (1923.), Lazara (1925.) i Draga (1927.) i tri ćerke: Mariju (1912.), Cvijetu (1913.) i Danicu (1929.).
Braća Borozan, Đuro, Stojan i Uroš, imali su u aprilu 1941. godine ukupno 18 djece, a onda počinje njihov progon. Ustaše su Đura ubile na kućnom pragu 18. aprila 1941, a on je ujedno bio i prva žrtva u okupiranom Mostaru. Istog mjeseca ustaše su ubile i njegovog sina Draga koji je tada imao svega 14 godina. Nedugo potom, ustaše odvode i Đurovog šesnaestogodišnjeg sina Lazara u Gospić, da bi ga, zajedno sa njegovim stricem Urošem bacili u jamu Jadovno na Velebitu, u avgustu 1941. godine. U oktobru iste godine Đurovu suprugu Savu, zajedno sa njenom preostalom djecom: sinovima Danilom, Anđelkom, Brankom i ćerkom Danicom, ustaše su vozovima otpremile u svoje koncentracione logore. Oni su prvo odvedeni u koncentracioni logor „Caprag“, da bi kasnije bili prebačeni u „Jasenovac“. Danilo i Anđelko ubijeni su u „Jasenovcu“, a zahvaljujući italijanskim vlastima Sava, Branko i Danica prebačeni su u Dvor na Uni odakle su se vratili u Mostar. Tamo ih je dočekala opljačkana i spaljena kuća.
Te 1941. godine ustaše su spalile i opljačkale pet kuća Borozana, a ubile su ukupno 22 člana ove porodice.
Iste godine ubijeni su i Jeftovi rođaci Lazar Jankov Škoro (1900.), Marko Šćepov Škoro (1908.) i Spaso Stojanov Škoro (1890.). Lazar je odveden iz Slipčića i ubijen u „Jasenovcu“.
Rodbinskom linijom sa Jeftom Škorom bio je vezan i Boško Šakota, o čijem stravičnom porodičnom stradanju smo ranije pisali.
Kada se ukrste putevi zločinca i žrtve
Kada je Jefto ubijen, Slobodanka je otišla sa majkom da živi kod djeda Nikole u naselju Gorica. Tu je odrasla i išla u školu. Ono što živo pamti iz tog perioda jesu susreti sa čovjekom koji su dokaz da se putevi zločinaca i žrtava kad-tad u životu ukrste.
„Kada sam išla iz Gorice u osnovnu školu, prvo u zgradu današnjeg Đačkog doma, pa u zgradu današnje filijale Fonda PIO, ponekad bi me u autobus sjeo Zaim Borozan, isti onaj koji je mog oca vozio u smrt na Pridvoračku jamu 23. juna 1941. godine“, prisjeća se ogorčeno Slobodanka.
Međutim, Slobodanka tada nije znala ko je čovjek iz autobusa. Saznala je tek nekoliko godina kasnije, kada je njena majka osjetila da je Slobodanka dovoljno zrela da čuje priču o Pridvoračkoj jami.
“Tada mi je postalo jasno zašto je Zaim Borozan zaustavljao autobus na sred puta da bi me povezao. Htio je da opere svoju savjest. Ali, ona se ne pere tako lako”, zaključila je Slobodanka za “Moju Hercegovinu”.
Čitajte još:
Др Петар Рундо – срески љекар из Требиња, објешен у усташкој полицији
Jefto Škoro – pobjegao sa Pridvoračke jame, ali ne i od ustaške ruke
Trebinjac Vule – Jovo Vlačić: Bijeg od neprijatelja spasio ga mučke smrti
Васо Поповчевић – преживио Придворачку јаму, али не и састанак са Савом Ковачевићем
Придворачка жртва Алекса Соколовић – Сарајлија, па Требињац
Pridvoračka žrtva Jovo Madžar – zvjerski ubijen ispred rođene kuće
Pridvoračka žrtva Lazar Kukurić – otrgnut od porodice u životu i u smrti
Stradanje nad Pridvoračkom jamom: Kako je najbolji prijatelj Trebinjca Steva Miljkovića odveo u smrt
Trifko Babić – Hrabri Solunac kukavički ubijen na Pridvoračkoj jami
Blagoje i Đorđe Ćurić – stric i bratić zajedno u smrt
Božo i Milorad Pidžula – otac i sin zajedno otišli u mučeničku smrt
Придворачке жртве (4): Михајло Андријашевић – „сиротињска мајка“
Jakov Miljanović: Tragična smrt uglednog trebinjskog gostioničara
Придворачке жртве (2): Обрен Стијачић између заборава и сна
Pridvoračka žrtva Boško Šakota i stravično stradanje jednog porodičnog stabla
Потрага за фотографијама Данила Сикимића (УЗНЕМИРУЈУЋИ САДРЖАЈ)
Леже ли на „лединици“ у Подгљивљу заборављени мученици из Придворачке јаме?
[…] Jefto Škoro – pobjegao sa Pridvoračke jame, ali ne i od ustaške ruke […]