Nekoliko sedmica prije završnice procesa pred Sudom BiH, Milorad Dodik je nagovijestio potez čiji je cilj da zacementira njegovu vlast u Republici Srpskoj na duži period. U tom scenariju, rasplet suđenja nije od primarnog značaja, jer, ako uspješno posloži sve kocke u predviđenom mozaiku, biće svejedno da li ostaje u prvom planu ili povlači konce u RS iz pozadine.
Naime, večernje časove 4. februara Dodik je proveo na tribini u Istočnom Sarajevu. Taj skup trebalo je da bude ugodno ćaskanje istomišljenika. Međutim, zbog prisustva nekoliko funkcionera SDS-a, predsjednik Republike Srpske brzo je izgubio živce. Uvijek oran da radi na nacionalnom jedinstvu i tolerantan, kakvim ga je bog dao, posegao je za omiljenom retorikom o “izdajnicima”. Kada je potrošio sve adute za diskvalifikaciju “kontraša” iz opozicije, okrenuo se i najsuptilnijoj metodi.
Naime, rekao je da “predlaže” spajanje Istočne Ilidže sa Istočnim Novim Sarajevom. Kao uvod u plasman te ideje, poslužila mu je tvrdnja da je “500 Bošnjaka kupilo stanove u Istočnoj Ilidži”, o čemu on kao prvi čovjek Srpske, je li, “mora da vodi računa”. Na stranu činjenica da ničim nije potkrijepio ove opservacije, baš kao što su bez raspleta ostale i ranije teorije o masovnoj arabizaciji ovog područja.
Poenta je, ipak, išla u drugom smjeru – među šest opština Istočnog Sarajeva, samo dvije, Istočna Ilidža i Istočni Stari Grad, nisu pod kontrolom SNSD-a. Ako već nije moguće na izborima riješiti tu “nevolju”, onda će se, rezonuje predsjednik, krenuti u fuziju jedinica lokalne samouprave, prvo pod okriljem Jahorine, Bjelašnice, Trebevića i Romanije, a zatim, zašto da ne, i širom RS.
Uzbuna i prioriteti
U danima nakon ovog “kratkog spoja”, opozicionari, uključujući i SDS, digli su uzbunu jer imaju saznanja da vlast priprema izmjene i dopune Zakona o lokalnoj samoupravi. Tako će, zabrinuti su u opoziciji, marginalizovati nepodobne (grado)načelnike i većinu nadležnosti predati odborničkim većinama, a zna se ko dominira na tom terenu. Naravno, ovo nije nevažno, ali je u sjenci takvih prioriteta ostala više puta naglašena intencija da se granice opština prekrajaju u skladu sa izbornim potrebama vodeće stranke vladajućeg bloka u Srpskoj.
Šta bi donijela integracija Istočnog Novog Sarajeva i Istočne Ilidže u jednu cjelinu? Na posljednjim lokalnim izborima, 2024. godine, odbornička lista SNSD-a u Istočnom Novom Sarajevu imala je 3.527 glasova (47,69 odsto), što im je donijelo 10 od ukupno 21 mandata. Iako DNS i DEMOS u ovoj regiji imaju personalne rivalitete sa SNSD-om, teško ih tretirati kao opozicione partije, u širem kontekstu. Stranka pritvorenog Nenada Nešića osvojila je četiri mandata, opcija Nedeljka Čubrilovića dva, a SP, US i takođe “prorežimska” Stranka za naš grad po jedan mandat. Dakle, SNSD Milorada Dodika suvereno vlada u ovoj sredini, jer sa partijama koje su im saveznici na republičkom nivou ima čak 19 odbornika. Jedina opozicija je SDS sa dva mandata, odnosno 640 glasova ili 8,65 procenata.
U Istočnoj Ilidži, SDS je pojedinačno najsnažniji. Na lokalnim izborima 2024. godine dobio je 3.369 glasova (35,46 odsto), što im je donijelo osam od ukupno 23 mandata. SNSD ne zaostaje drastično, jer su imali 2.437 glasova (25,65 odsto), te raspolažu sa šest mandata. U Skupštinu opštine su i ovdje ušli DNS sa tri i DEMOS sa jednim mandatom, uz podsjećanje na specifičnost njihovih situacija, pošto su regionalni “pobunjenici”, a republički poslušnici. U krugu stranaka koje gravitiraju SNSD-u su i SPS Gorana Selaka, US i Srpska radikalna stranka sa po jednim mandatom. Što se tiče opozicije, ovdje je i PDP prešao cenzus, jer im je 615 glasova bilo dovoljno za dva mandata.
Kada bi ove dvije opštine bile spojene, zbir dvije liste SNSD-a iznosio bi 5.964 glasa. U slučaju SDS-a, takva operacija sabiranja imala bi za rezultat 4.009 glasova. Što se tiče manjih, partnerskih partija, Savez nezavisnih socijaldemokrata tu neuporedivo bolje kotira, pa nema dileme da bi prednost SNSD-a nad SDS-om od oko dvije hiljade glasova bila samo uvećana.
Dakle, jasno je da Milorad Dodik, potenciranjem ove inicijative, cilja na neutralizaciju najstarije opozicione stranke, pri čemu bi pobjeda u hipotetičkoj novoj opštini, nastaloj spajanjem postojeće dvije, imala i simbolički značaj, jer je Istočna Ilidža svojevrsno sjedište SDS-a. Ne samo zato što u njoj stoluju perosne sa rastućim unutarstranačkim uticajem, poput načelnika Marinka Božovića, ili “sive eminencije” Darka Babalja, već i zbog toga što je u Istočnoj Ilidži i zvanično sjedište te partije, bar ako je suditi prema zvaničnoj adresi, već decenijama unatrag prisutnoj na stranici Centralne izborne komisije BiH.
Administrativno zgarište
Naravno, ukoliko vrh SNSD-a krene u ovaj poduhvat, sa namjerom da prilagodi teritorijalnu oranizaciju Srpske sopstvenim izbornim potrebama, neće se zaustaviti samo na Istočnom Sarajevu. To bi podrazumijevalo čitav paket izmjena zakona, kroz Narodnu skupštinu RS, gdje raspolažu komotnom većinom. Među metama ovakvih korekcija sigurno bi se našla i Banjaluka, što je Dodik otvoreno i najavio u jeku posljednje kampanje, sredinom septembra 2024. Tada je nagovijestio da bi on, najradije, formirao zajednicu sa najmanje pet opština, od kojih bi dvije bile Čelinac i Laktaši. Znači, nastala bi svojevrsna replika Istočnog Sarajeva, ustanovljenog u vidu zajednice šest opština.
U slučaju Banjaluke, to bi, kako je naveo lider SNSD-a, podrazumijevalo da sadašnja teritorija Grada bude podijeljena na najmanje tri dijela. Pošto Dodik nije javno ulazio u detalje ove zamisli, nije poznato koje tri opštine bi nastale na administrativnom “zgarištu” postojeće strukture, mada nema sumnje da bi pozicije SNSD-a bile presudan faktor prilikom povlačenja novih unutarbanjalučkih “granica”. U svakom slučaju, sličnost sa ustrojstvom Istočnog Sarajeva podrazumijevala bi i posredni, a ne direktni izbor Skupštine grada. U Istočnom Sarajevu, to sada funkcioniše tako što skupštine šest opština, slijedeći prnicip proporcionalne zastupljenosti, delegiraju ukupno 31 poslanika za Skupštinu grada. Kada je riječ o gradonačelniku Istočnog Sarajeva, ranije je biran indirektno, pa je uveden direktni izbor.
Budući da je, u ovoj fazi, nemoguće proniknuti u sve nijanse “konspirativnih” namjera lidera SNSD-a, pa unaprijed znati kolike kvote bi pripale svakoj od najmanje pet opština hipotetičke “Velike Banjaluke”, za potrebe ovog osvrta moguće je tretirati sadašnji okvir Banjaluke, Laktaša i Čelinca kao jednu izbornu jedinicu, pa shvatiti gdje vodi ovako zamišljena prekompozicija. Prije svega, zanimljivo je vidjeti šta bi se desilo u slučaju direktnog izbora gradonačelnika, a to je, zbog dva poraza za redom od Draška Stanivukovića, svakako najbolnija tačka za SNSD.
Krajem prošle godine, Stanivuković je dobio 51.106 glasova, a kandidat SNSD-a Nikola Šobot 37.221 glas. Ako se ovog puta ne insistira na sumnjama u opozicioni status Draška Stanivukovića, bez obzira na brojne razloge za to, njegovom izbornom saldu, u kontekstu ovakve matematike, mogu se pripisati i glasovi Jelene Trivić i Davora Dragičevića. U prvom slučaju, bilo ih je 13.536, a u drugom 1.431. Zajedno sa podrškom za Stanivukovića, to daje zbir od 66.073 ljudi u Banjaluci koji su glasali protiv SNSD-ovog kandidata Šobota.
Međutim, sa Laktašima i Čelincem, ta prednost, naravno, opada. U Laktašima je na posljednjim izborima bio samo jedan kandidat za gradonačelnika, Miroslav Bojić iz SNSD-a, a dobio je 17.093 glasa. Odsustvo konkurencije nije pretjerano uticalo na uobičajeni odnos snaga u ovoj sredini, jer je četiri godine ranije isti taj Bojić dobio 11.059 glasova, a njegov oponent Dejan Kojić (SDS – PDP) 4.873 glasa. U Čelincu je u jesen 2024. godine Vlado Gligorić (SNSD) imao 5.550 glasova, a Aleksandar Krejić (SDS) 3.030 glasova.
Dakle, ako bi se domet Nikole Šobota dopunio Gligorićevom podrškom iz Čelinca i Bojićevim glasovima iz Laktaša, to bi značilo još 22.643 glasa za SNSD. U zbiru na nivou “Velike Banjaluke” – 59.864 glasa. Protivnici ove stranke iz postojeće Banjaluke, uz malu pomoć Krejića iz Čelinca, imali bi 70.003 glasa. Znači, prednost bi bila 10.039 glasova, što je znatno manje od dvostruko većeg broja glasova u Banjaluci u postojećim okolnostima. Ipak, još uvijek je nedovoljno za prevagu, pa zbog toga Dodik i pominje indirektni model biranja odbornika, po uzoru na prvobitni model Istočnog Sarajeva, nakon čega bi “delegati” – a može se pretpostaviti njihova struktura – posredno izabrali i gradonačelnika.
Pijetlovi i golubovi
U sadašnjoj Skupštini grada Banjaluka, većina oko SNSD-a ima 20 od ukupno 31 mandata, a rivali, među kojima je najbrojniji PDP, 11 odbornika u zbiru. U Laktašima SNSD ima 22 od ukupno 29 mandata. Sa satelitima iz US (tri) i SPS (jedan), to je 26 odbornika, a opoziciju čini samo SDS sa tri mandata. U Čelincu, lokalni parlament ima 25 članova, od čega 11 dolazi iz SNSD-a. Partneri Dodikove stranke imaju još devet mandata, a četiri opozicione stranke sa republičkog nivoa (SDS – PDP – NF – LPR) ukupno pet odbornika.
Jasno, zbog znatno manjeg broja stanovnika, ne bi bilo logično da u Skupštini “Velike Banjaluke” Laktaši i Čelinac imaju isti broj predstavnika kao i 200.000 stanovnika u sadašnjim granicama Grada, makar bili fragmentirani na tri nove opštine. Ipak, ukoliko bi se, orijentacije radi, sabrali odbornički mandati u sadašnjim skupštinama Banjaluke, Laktaša i Čelinca, to bi značilo da SNSD sa partnerima ima ukupno 66 mandata, a kvartet opozicionih partija tek 19 odbornika. U varijanti “proporcionalne zastupljenosti”, ta razlika bila bi donekle umanjena, ali i dalje više nego dovoljna za ležerni izbor gradonačelnika po ukusu vrha SNSD-a.
Naravno, ovaj model moguće je primijeniti na čitav niz lokalnih zajednica u RS, “kontroverznih” sa stanovišta vladajuće stranke. Iako u prvi mah djeluje da je formiranje opštine Stanari, odvajanjem od Doboja, 2014. godine, bilo prvi gest u ovom smjeru, prije će biti da se radi o izuzetku od pravila. Ako se utemeljenje ove male lokalne zajednica posmatra u kontekstu tog vremena, bilo je izvjesne naopake logike u namjeri da se bez posrednika uspostavi “dil” sa Vukom Hamovićem, kupcem rudnika i termolektrane u ovom mjestu i, u tom momentu, velikim “investitorom” u RS. Pri tome, ne treba zaboraviti da je gospodar Doboja bio isti kao i danas – Obren Petrović, samo što je riječ o fazi njegovog neupitnog bitisanja unutar SDS-a, odakle će, zbog bliskosti sa Dodikom, biti isključen tek četiri godine kasnije. To su, dakle, bila dva motiva da Stanari postanu opština – da se ugodi Hamovića i da se napakosti SDS-u.
Međutim, deceniju kasnije, ispostavilo se da SNSD nije bio dovoljno fokusiran na “plijen”, pa su Stanari sada jedna od rijetkih opština u kojima je stranka Milorada Dodika tek trećeplasirana po broju glasova. Na lokalnim izborima 2024. godine, odbornička lista Socijalističke partije imala je 1.391, Ujedinjena Srpska 1.211, a SNSD tek 1.071 glas. I na izborima za načelnika bilo je slično, s tim što je kandidat US bio prvi sa 1.919 glasova, a predstavnik SP drugi sa 1.400 glasova, što je opet bilo više od SNSD-ovih 1.397 glasova.
Ako se za Stanare može reći da su slučaj u kojem je SNSD-ov pijetao prerano “zakukurikao” sa ambicijom prekrajanja opštinskih i gradskih granica, onda je Omarska obrnut primjer, budući da tamošnji golub iz istog jata nikako da “gukne”. Odnosno, da se odvoji od Grada Prijedora, iako je Dodik takvo obećanje dao još u kampanji 2020. godine.
Na lokalnim izborima prošle jeseni, na tri biračka mjesta u Omarskoj, kandidat SNSD-a za gradonačelnika Prijedora Slobodan Javor imao je znatnu prednost nad Majom Dragojević Stojić (SDS), jer je, u zbiru, dobio 772, a konkurentkinja 342 glasa.
Međutim, nakon povlačenja Marka Pavića iz politike, SNSD ima komotnu prednost na nivou Grada Prijedora u postojećim granicama, što još nije bio definitivni slučaj kad su se obećanja o “secesiji” dijelila šakom i kapom. Sada je Javor imao 18.708, a Dragojević Stojić 10.680 glasova, pa upravo u takvoj novouspostavljenoj dominaciji treba tražiti razlog zbog kojeg odavno spremna dokumentacija za “samostalnost” Omarske čami u nečijoj banjalučkoj fioci.
Guje u njedrima
I dok Omarska, po svemu sudeći, neće izmigoljiti iz sastava Prijedora, iako je do 1963. bila opština, sa 12 gravitirajućih naselja, rastu šanse da se Stanari vrate pod okrilje Doboja. Ipak, pokušaj fuzije Istočnog Novog Sarajeva i Istočne Ilidže će biti prvi ozbiljan test u ovom poduhvatu, a ukoliko sva protivljenja budu amortizovana, uslijediće ključna faza sa Banjalukom, Laktašima i Čelincem. Ako i najkrupniji zalogaj bude “sažvakan”, samo nebo će biti granica. To će značiti da će sve rijeđim opozicionim enklavama u RS biti namijenjeno formiranje bizarnih “zajednica” sa najbližim “komunama” u kojima je vlast SNSD-a neprikosnovena.
Doći će vrijeme kada će se relaksirano razmatrati ideje koje trenutno djeluju potpuno nerealno, pa stanovnike Bijeljine ne bi trebalo iznenaditi ako završe u “zagrljaju” Zvornika, mještane Teslića ukoliko osvanu u “paktu” sa Prnjavorom, dok bi sudbina Šamca i Modriče, zbog geografskog rasporeda, uzdrmala čak i konfiguraciju BiH, jer bi u “Izvršnom komitetu” sigurno bilo razumijevanja za proširenje Brčko distrikta na ove “guje u njedrima”.
Kombinacije su neiscrpne i zavisiće od izbornih rezultata SNSD-a. Jedina činjenica koja će donekle usporiti ovaj mučni “inženjering” jeste to što se 2026. održavaju opšti izbori, sa devet izbornih jedinica za NSRS, pa snaga na lokalnom nivou nije centralno pitanje. Ali, čim se to okonča, ništa neće zaustaviti laboratoriju za kreiranje nove teritorijalne organizacije Republike Srpske.
Ironija sudbine je u tome što je, od Dejtonskog sporazuma do danas, bilo glasova zdravog razuma sklonih sugestijama da je funkcionisanje RS sa sada već 64 jedinice lokalne samouprave potpuno iracionalno. Da su istinski nacionalni interesi bili prioritet, između Novog Grada i Trebinja ne bi bilo više od 50 opština i gradova, mada bi, u apsolutno optimalnim koordinatama, broj 40 predstavljao idealnu gornju granicu.
Tužno je što je čitav taj trend počeo zbog puke demagogije, pa je bar desetak minijaturnih i neodrživih opština u Srpskoj formirano jer je vrh SDS-a u završnici rata na taj način pothranjivao iluziju da su teritorijalni gubici samo privremeni. Raseljenim nevoljnicima emitovana je poruka da će se brzo vratiti u “baze”, pa će se, prema ovoj matrici, Istočni Drvar “ugasiti” kad Drvar bez predznaka ponovo uđe u sastav Republike Srpske. Onda će istim putem krenuti i svi ostali – od Krupe na Uni i Kupresa RS, preko Vukosavlja i Pelagićeva, do Osmaka i Istočnog Mostara, a tu se lista, naravno, ne završava.
Od toga, naravno, nije bilo ništa, a Srpskoj su ostale desetine lokalnih zajednica sa minimalnom teritorijom i simboličnim brojem stanovnika. To su žalosni podsjetnici na konstantnu potrebu političkih elita da sitne dnevne interese uvijek stavljaju iznad trajnijih kategorija, kao što je, recimo, teritorijalna organizacija zasnovana na trezvenim i suvislim kriterijumima.
Trideset ljeta kasnije, SNSD se okrenuo drugačijoj vrsti “ludovanja” od epizode iz sredine devedesetih. Sada je sve podređeno mizernim izbornim potrebama ove partije, kojoj nije bilo dovoljno uvrnuto proglašavanje “gradova” na svakom koraku, sa Laktašima na “počasnom” mjestu u ovom nizu kojem se još ne nazire kraj. Banjalučke i istočnosarajevske fuzije, najavljene u Dodikovim govorima, biće tačka na “i” u ovoj poplavi nebuloza.
Tu stihiju, nažalost, neće zaustaviti nikakva “javna rasprava”, niti uvjerljiva argumentacija, već jedino – demografija. Kada se od ljudi isprazne sve “targetirane” opštine i gradovi, bilo da su za njih planirana “spajanja” ili “drobljenja”, biće svejedno koja je matematička operacija na dnevnom redu. Jer, nema tog sabiranja, oduzimanja, dijeljenja ili množenja koje će moći da od dvije nule stvori treću, drugačiju cifru.
Ali, nema te “bijele kuge” sa kapacitetom da uznemiri vrh SNSD-a. Ova ekipa će da likuje i zbog “pobjeda” u ambijentu potpune devastacije. A ukoliko opozicionarima zasmetaju predstojeći eksperimenti sa Istočnim Sarajevom, Banjalukom i ostalim sredinama, bar će moći, u drugačijim okolnostima, da koriste slogan koji je vladajuća stranka brzo potrošila i već zaboravila. Ta parola bješe: “Granica postoji”.
