Nije sporno, ne postoji pogubniji dio populacije u Republici Srpskoj od konstantnih izbornih apstinenata. Naravno, jesu “svi isti”, a podrazumijeva se da bi, u slučaju preokreta na glasačkim mjestima, “Kurtu zamijenio Murta”, a ne neočekivani treći akter. Međutim, od te klijentele, hronično nesklone pojavljivanju pred kutijama sa listićima, rijetko se mogu čuti izrazi zadovoljstva životnim prilikama. Gotovo nikada nije riječ o hedonistima kojima sve ide kao po loju, već o personama intenzivno zainteresovanim za politička kretanja, uz naglašenu potrebu da ih posmatraju kroz crnu prizmu.
Ali, logika odnosa pojedinca i države prilično je jednostavna. Ukoliko želiš da ostvariš bilo kakve političke ciljeve, moraš da dođeš na vlast. To možeš da učiniš samo na dva načina – izlaskom na izbore i pobjedom na njima, ali i neredovnim putem, bilo da su u pitanju demonstracije ili pučevi, sa ili bez nasilja. Ako nisi uključen u nijednu od ove dvije metodologije, a ipak imaš neugasiv entuzijazam za gunđanje zbog društvenih tokova, u tom slučaju jedino ima smisla znamenita rečenica sveštenika ili matičara sa vjenčanja u američkim filmovima: “Ko ima nešto protiv, neka kaže sada ili zauvijek umukne”.
Ipak, od svakog pravila postoje izuzeci, pa su tako i apstinenti konačno dočekali svojih pet minuta. Jer, Republiku Srpsku ove jeseni očekuju dvije lakrdije. Prvo treba da se održi referendum, koji je najavio Milorad Dodik za 25. oktobar, a zatim i prijevremeni izbori za predsjednika RS, u organizaciji Centralne izborne komisije BiH. Oba događaja, ukoliko se održe, imaju takve konotacije da će svaki punoljetni građanin Srpske, ako ima minimum i ličnog integriteta, ali i nacionalne odgovornosti, tokom ta dva dana ostati da sjedi kod kuće.
Suva drenovina
Što se tiče referenduma, prva diskutabilna dimenzija u vezi s tim poduhvatom jeste ličnost inicijatora. Jer, radi se osobi koja je već jednom stajala iza ovakvog čina. Prije devet godina, 25. septembra 2016, održano je izjašnjavanje o pitanju: “Da li ste za to da se 9. januar obilježava i slavi kao Dan RS”. Pozitivni odgovori su bili zastupljeni skoro stoprocentno. Međutim, već sljedećeg dana, tadašnji i sadašnji predsjednik RS Milorad Dodik okarakterisao je referendum kao “anketu”, a u narednom periodu je i sam datum volšebno dobio druge konotacije, bez obzira što je nastavljeno njegovo faktičko obilježavanje. Jer, Deklaracijom Svesrpskog sabora od 8. juna 2024. godine, 15. februar je definisan kao Dan državnosti i Srbije i RS, dok je 9. januar naprasno postao “Dan nastanka Republike Srpske”, što svakako nema istu težinu i značenje.
Ako je bilo naivnih, spremnih da povjeruju da je takvo poigravanje bilo jednokratno, a da se ovog puta predsjednik RS neće “šaliti”, treba samo da redovno prate njegove javne nastupe. Krajem avgusta, za beogradsku “Politiku” je izjavio da “referendum ne govori eksplicitno o nezavisnosti”, ali da je “ozbiljno zagrijavanje”. Dakle, postoje sve predispozicije da Dodik i najavljeno izjašnjavanje u roku od 24 časa označi kao još jednu “anketu”, a o (ne)ozbiljnosti njegovih namjera, ali i spremnosti da ovu “suvu drenovinu” cijedi do iznemoglosti, govori i tvrdnja, iznesena sredinom avgusta, da “Republiku Srpsku čeka serija referenduma”.
Posebna priča je pitanje, utvrđeno voljom vladajuće većine u Narodnoj skupštini RS: “Da li prihvatate odluke neizabranog stranca Kristijana Šmita i presude neustavnog Suda BiH izrečene protiv predsjednika Republike Srpske, kao i odluku CIK-a o oduzimanju mandata predsjedniku Republike Srpske Miloradu Dodiku?” U medijskoj sferi, ovakve formulacije se, ako ih novinari upotrebe, nazivaju sugestivnim i neprofesionalnim. Čak i u situaciji kada i značajan dio građana nesklonih vlasti u RS ima negativan odnos prema Kristijanu Šmitu i Sudu BiH, ponižavajuće je baš toliko potcjenjivati koeficijent inteligencije svake osobe koja će izaći na referendum, odnosno do te mjere “crtati” svima njima kako treba da se opredijele.
Čitava poenta ovakvog pitanja je u završnici – da se manifestuje masovna podrška Miloradu Dodiku, suočenom sa šestogodišnjom zabranom obavljanja funkcije predsjednika RS. I to je legitimno, ali kao stranačka aktivnost, a ne kroz pokretanje ovakvog mehanizma. Pri tome, teško je pronaći sličan primjer na svim meridijanima – da se bilo ko dosjetio da referendumom reaguje na sudsku presudu, bez obzira na to koliko je, u ovdašnjim specifičnim uslovima, prva kategorija utemeljena, a druga sporna po mnogo osnova.
Teška artiljerija
Iako je u većem dijelu karijere nastojao da se predstavi kao ličnost “bez dlake na jeziku”, spreman da svaku situaciju sagleda crno-bijelom tehnikom, jasno razdvajajući “dobro od zla”, upravo je Dodik imao krajnje mizeran, kalkulantski odnos prema navodno mrskom Sudu BiH, tokom čitavog trajanja procesa protiv njega. Čas je grmio protiv nedejtonskog tijela, čas je pokorno odlazio na ročišta. U finišu, bio je saputnik direktora Ose Almira Džuve, nakon očite nagodbe u jednom od dva predmeta.
Nakon tog bezbjednog pohoda, ponio ga je trijumfalizam, pa je očekivao da će i pravosnažna presuda biti na tom tragu. Tek kada se to nije desilo, dohvatio se “teške artiljerije” sa referendumom, ali ni ovoj fazi ne izlazi iz “sive zone”. Jer, istovremeno, posredstvom advokata, uredno otkupljuje zatvorski dio kazne za 36.500 KM, dok samo zbog šestogodišnje zabrane obavljanja predsjedničke funkcije priprema “plebscitarnu lomaču” za sud koji malo priznaje, malo ne priznaje.
Konačno, tu je i potpuno šalabajzerski odnos republičkih institucija pod Dodikovom kontrolom prema organizacionom aspektu čitave priče o referendumu. U žaru borbe, u prvi mah je sasvim zaboravljeno da RIK trenutno uopšte nema članove, jer su, izvršavajući jedan od Dodikovih ranijih hirova, podnijeli ostavke. Jasno, niko ne očekuje da će to biti dan besprekornih procedura i striktnih kontrola, ali, i u takvim okolnostima poželjan je minimum truda i privid legaliteta. Ipak, očito da nema energije da se iznese bilo šta ambicioznije od prizora totalne improvizacije i stihije. Tačka na “i” ove nevesele epizode podrazumijeva da se saopšte određene cifre, maksimalno naduvane, te da se vlast okrene novim ad hoc gestovima.
Na prvom i do sada jedinom referendumu u RS, prije devet godina, opciju “da”, prema oficijelnim podacima, podržao je 677.721 birač, dok je za “ne” bio 1,291 glas. Čak i oni koji su imali afirmativni odnos prema tom izjašnjavanju ne negiraju da je proteklo u znaku krajnje komotnosti i naglašene proizvoljnosti, od samog toka glasanja do prezentacije rezultata. Međutim, za razliku od 2025. godine, tada se, bez obzira na političku orijentaciju, u RS mogao pronaći povod za značajan odziv. Jer, ne treba zaboraviti da je od stranog faktora u BiH, kao i od onog što je kasnije nazvano “političkim Sarajevom”, nedjeljama i mjesecima stizala retorika kako Republika Srpska uopšte nema pravo na referendum, pa i o banalnostima tipa – da li je voda mokra ili nebo plavo. Stvorena je atmosfera da će se tokom “dana D” 2016. u RS desiti apokalipsa. Ipak, referendum se desio, a nikakve katastrofe nije bilo.
Kosovski scenario
Znači, imalo je smisla “probiti led” i dokazati da nema nijednog razloga da Srpska bude uskraćena za ovaj demokratski mehanizam odlučivanja, uobičajen u većem dijelu svijeta, osim totalnih autokratija. Neminovno, ništa nije moglo proći bez Dodikovih manipulacija, pa je referendum svjesno raspisan sedam dana uoči izbora 2016. Uz šićardžijski rezon – oni koji su zaokružili “da” na referendumu po inerciji će podržati SNSD i njihove partnere na izborima. Bilo je i suprotnih primjera, naravno, ali je, pokazalo se, značajna masa glasača reagovala upravo na tragu ovakvog političkog “jajarenja”, sa kapacitetom da urniše čak i, bazično, korektan gard oko kojeg je postojao kakav-takav nacionalni konsenzus.
Devet ljeta kasnije, nema ni takvih mrvica trezvene argumentacije. Na sceni je samo mrtva trka Dodikovog “referenduma” sa CIK-ovim “izborima” za titulu najveće ovogodišnje lakrdije i sprdnje. U tom duelu, Centralna izborna komisija, kao vječni “protočni bojler” raznih domaćih i stranih centara moći, svakako nije bez šarlatanskih aduta. Paradoksalno, najveću kontroverzu u javnost je iznijela osoba koja je glasala protiv usvajanja odluke o izborima u RS – predsjednica CIK-a Irena Hadžiabdić. Žena je objasnila da će izbori biti “regularni” čak i ako niko u RS ne izađe na njih, pošto će na teritoriji Federacije BiH 23. novembra biti otvoreno 48 biračkih mjesta za tzv. glasanje u odsustvu.
Takvo tumačenje u startu dezavuiše bilo kakvu namjeru opozicionih partija iz RS da istaknu sopstvenog kandidata. U susret tom datumu, realne su tri opcije. Prva varijanta podrazumijeva da na izbore izađu samo stranke sa sjedištem u FBiH, od SDP-a do SDA, sa vlastitim favoritima. Da apsurd bude veći, ti kandidati moraju da budu srpske nacionalnosti, pošto etnička pripadnost predsjednika Republike mora biti različita od dva potpredsjednika, a te pozicije, poznato je, već su zazuzeli Bošnjak Ćamil Duraković i Hrvat Davor Pranjić.
U drugom scenariju, “pobjedu” Vojina Mijatovića ili sličnih figura zaustaviće kandidat opozicionara iz RS, ako odluče da se pojave na izborima bez vladajuće koalicije. Nebojša Vukanović i Jelena Trivić već su poručili da neće lično participirati u tom procesu i pozvali SDS da istakne svog kandidata. Pri tome, SDS je u priličnom rasulu, bez predsjednika, kojeg će, u “najbržoj” kombinaciji, dobiti krajem septembra. Pri tome, nema nikakvih garancija da će novi “lider”, bio to Marinko Božović ili neko drugi, biti zainteresovan za učešće u kontroverznoj trci.
Konačno, u trećem “modelu”, na izbore izlaze svi relevantni akteri. Dakle, osim “federalaca” i opozicije iz RS, tu bi se našao i PDP, iako je Draško Stanivuković najavio da će ova partija bojkotovati te izbore, kao i SNSD, ali u perfidnoj formi. To bi značilo ili da “ispod žita” podrže Stanivukovića u nastupu prevrtljivosti, osobine koja, je li, u njegovom slučaju ima karakteristike “groma iz vedra neba” ili da stanu iza “nezavisnog kandidata”.
Budući da se donedavni prvi čovjek ANU RS Rajko Kuzmanović, već jednom okušan u takvoj roli, ozbiljno približio stotoj godini, biološki razlozi prinudiće Dodika i SNSD da se okrenu drugim rješenjima. Ne bi trebalo da bude iznenađenje ako “ponuda koja se ne odbija” bude upućena jednom relativno poznatom predstavniku “akademske zajednice”, čija je dosadašnja biografija uglavnom imala opozicioni predznak. Ako zbog “nacionalnog jedinstva” tipovani profesor pristane na to, unutar “alternative” u RS uslijediće takva konfuzija da konsolidacija neće biti moguća do kraja ove decenije.
Ali, kako to obično biva, umjesto tri logične, mada očajne mogućnosti, solidne šanse ima još jedna, toliko jadna da se vrijedi zapitati – u kakvim je “umovima stratega”, bili oni sa Zapada ili iz BiH, uopšte osmišljena? Znači, vlast istrajava na tezi da će fizički spriječiti održavanje izbora na teritoriji RS, što nije teško realizovati, uz učešće nekoliko stotina policajaca ili aktivista. Od tog momenta, u opticaju je tzv. kosovski scenario. Na 48 mjesta u FBiH podršku dobija famozni Mijatović ili njegov “ideološki” dvojnik, ali sa tim “trijumfom” ništa ne može da učini. Jer, u moru paradoksa, teško je zamisliti potpuno ludilo u kojem bi EUFOR osiguravao Vojinov pohod na Palatu predsjednika RS, sa CIK-ovim sertifikatom u ruci.
Albin Kurti i Aleksandar Vučić su, simulirajući konfrontaciju, uspjeli da dovedu sjever Kosova pod albansku kontrolu, posredstvom načelnika četiri opštine izabranih sa nekoliko stotina glasova. U dva entiteta BiH, politička impotencija svih strana je tolika da ni ovaj bizarni rasplet nije moguć. Sve što će uspjeti jeste da završnicu 2025. učine potpuno mučnom, a kada se RS i Federacija napokon dokotrljaju do 2026. kao godine redovnih izbora, sve ove “bure u čaši vode”, bilo da su imale “izborni” ili “referendumski” predznak, biće brzo zaboravljene. I to je jedna vrsta talenta – proizvesti veliku buku sa minimalnim ili nikakvim pomjeranjima u realnosti. Od koga je – dosta je.
