U finišu 2023. godine, obični smrtnici u Republici Srpskoj imaju bar dva povoda za pretpraznično ushićenje. Jedan dolazi iz ekonomske sfere, jer je predsjednik RS Milorad Dodik nedavno pokrenuo inicijativu da minimalne plate između Trebinja i Novog Grada budu 1.050 KM. Drugi stiže sa političkog terena, pošto su lideri opozicionih stranaka intenzivirali vlastite aktivnosti sa ciljem reformisanja izbornog procesa u BiH.
Međutim, dobre namjere nerijetko predstavljaju put do pakla, pa nije isključeno da i ovakve inicijative završe na lokaciji koja ima razne segmente, između ostalih i „deveti krug“. Evo, recimo, čim je predsjednik Srpske iznio svoju plemenitu zamisao, većina poslodavaca u RS je odmah podigla „kuke i motike“, zapomažući da je riječ o krajnje nerealnoj ideji. Prednjačio je prvi među njima, Saša Trivić, inače nesklon bilo kakvom kontriranju spram projekcija uobličenih na „najvišem mjestu“. Da je đavo odnio šalu, pokazala je i zlovoljna reakcija Marinka Umičevića, šampiona niskih plata i teškog rada za podanike u banjalučkoj regiji.
Do koje tačke je okrnjen autoritet lidera SNSD-a u ovim krugovima, svjedoči i spoznaja da su mu „preduzetnici“ uglavnom odgovarali sa ciničnim „može“, ali uz dodatak da će, realizacijom ovakve mjere, najmanje 20.000 zaposlenih u RS ekspresno ostati bez posla. Apokaliptični scenario, plasiran iz ovih krugova, bio je toliko intenzivan, da je svakom pažljivom slušaocu ili gledaocu tih projekcija bilo lako da zamisli da i oni „sinji kukavci“ koji se neće naći među tih 20.000 „rashodovanih“, zbog „nemogućih“ uslova poslovanja, nakon nekoliko primljenih novih „minimalaca“ od 1.050 KM, ipak „kupe krpice“ i napuštaju radna mjesta u definitivno urušenoj ekonomiji.
Zmija u novčaniku
Mada čitava polemika djeluje žustro i otresito, nije teško primijetiti da je riječ o notornoj farsi. Poslodavci su, naravno, smrtno ozbiljni dok po ko zna koji put potvrđuju da imaju „zmiju u novčaniku“, ali predsjednik Srpske nije bio posebno fanatičan kada se upustio u čitav poduhvat. Ne samo zbog naknadnih Dodikovih razvodnjavanja, ako se imaju u vidu tragikomična „pojašnjenja“ da je u 1.050 KM uvrstio i „topli obrok, regres i druga lična primanja“, jer, zaboga, on „to ne može da nametne“. Cinici bi rekli – za razliku od nedavnih raznih ograničenja prava i sloboda, gdje se nije pokazao tako „nemoćnim“.
Što je najbizarnije, lider SNSD-a ima ambiciju da čitavu zamisao, u kakvom god obliku bila, ipak realizuje. Ali, ne odmah iza Nove godine, početkom 2024, kao što najavljuje, već na jesen iduće sezone. Tada će, logično, „povišica“ biti potpuno obesmišljena i „pregažena“, usljed rasta troškova života i inflacije. Ipak, biće tempirana uoči lokalnih izbora, pa će nezanemarljiv dio glasača biti impresioniran „neočekivanim skokom primanja“. I to u tolikoj mjeri da neće izraziti zdravu sumnju, kada im bude predočeno da bi predsjednik, eto, daleko ranije ostvario vlastiti naum, da nije bio suočen sa nadljudskim otporom Trivića, Umičevića i ostalih giganata ovdašnjeg biznisa.
Ako je takva dinamika izvjesna, onda su deplasirane sve ostale primjedbe usmjerene ka Dodikovoj inicijativi, uključujući i najvažniju – da izrazita većina zaposlenih u privatnom sektoru u RS solidne dijelove ličnih dohodaka i ne dobija posredstvom računa, već u kovertama. Naravno, to je poznato i vrhu Srpske, pa su krajnje zamorne povremene scene navodnog iščuđavanja premijera ili ministara pred podacima poput onog da je ove godine 75.000 zaposlenih u RS bilo zvanično prijavljeno na „minimalac“. U njihovom glumatanju, uz ovu cifru ide odrednica „čak“, dok bi svaki trezveni i iole upućeni posmatrač životnih prilika u Srpskoj radije rekao „samo“.
Dok ustreptalo građanstvo RS ipak čeka da predsjednik pređe sa riječi na djelo, nije na odmet baciti pogled i na političku scenu, gdje se takođe može pronaći paralela sa (ne)suđenim povećanjem minimalne plate na 1.050 KM. Ukoliko Dodikove riječi budu prihvaćene „zdravo za gotovo“, pa se povjeruje da će već u januaru biti usvojena takva odluka, onda je neminovan i identičan odnos prema „prijetnjama“ poslodavaca. A ta ekipa, podsjetimo, reče da će, u tom slučaju, 20.000 ljudi završiti na ulici, kako bi preostali mogli da „krckaju“ novostečenu privilegiju. Ovakav efekat, uporediv sa znamenitim antičkim mitom o otvaranju Pandorine kutije, na višestranačkoj sceni Srpske, vjerovali ili ne, mogu da ostvare nastojanja opozicije da se konačno realizuje izborna reforma u BiH.
Nekompletan paket
Nije sporno, opozicionari u Srpskoj već godinama insistiraju da se izborni proces konačno uredi i uskladi sa postulatima zdravog razuma, bez ulaska u maglovite teorije o „evropskim standardima“. U posljednjim danima i sedmicama, takve aktivnosti su imale ozbiljan zamah. Do te mjere da su Branislav Borenović i Mira Pekić, predsjednik i poslanica PDP-a, čak posjetili Cazin, da bi se sastali sa liderom tzv. Narodnog evropskog saveza Nerminom Ogreševićem i generalnim sekretarom Stranke za BiH Džemalom Smajićem. Nije baš jasno zašto su to učinili, pri čemu nije sporna potreba za srpsko-bošnjačkim dijalogom, već činjenica da PDP to čini sa marginalnim partijama u drugom nacionalnom korpusu, sa po jednim poslanikom i delegatom na nivou BiH, a pri tome nacionalno radikalnijim čak i od SDA.
Kako god, prelazak opozicionih lidera iz RS u „četvrtu brzinu“, kada su u pitanju izmjene Izbornog zakona, naglašen je i posljednjim sastankom trougla Milan Miličević – Branislav Borenović – Nebojša Vukanović, održanim 29. novembra. Ništa od onog što je pomenuto u obraćanju javnosti poslije ovog okupljanja nije sporno. U 2023. ili 2024. godini, bilo bi logično da u RS i FBiH zažive tehničke izmjene izbornog zakonodavstva, koje podrazumijevaju video-nadzor, skeniranje glasačkih listića i biometriju, odnosno elektronsku identifikaciju birača.
Nisu diskutabilne ni ostale zamisli, uključujući i živopisni Miličevićev prijedlog da svi kandidati za javne funkcije prođu kroz psihijatrijske preglede i dobiju odgovarajuća ljekarska uvjerenja. Inicijativa sadrži i mjere za sprečavanje učešća fiktivnih stranaka, bez članstva, u izbornom procesu, što bi takođe imalo blagotvorno dejstvo, pošto je i laicima jasno da je jedina svrha tih fantomskih partija da obezbijede stvarnim osnivačima, obično iz najveće opcije, što više mjesta u biračkim odborima.
Znači, sve što je trio pomenuo, jeste divno i krasno, a jedina nevolja je u tome što je paket – nekompletan. Ne radi se samo o tome da bi Srpskoj, ali i Federaciji, dobro došao paragraf koji sprečava fenomen „prelijetanja“. Ovakvo političko „zlo“, nažalost, ne može da se neutrališe nikakvim „dobrom“, već tek manje lošom varijantom. A ona podrazumijeva rješenje u kojem su vlasnici mandata – stranke, a ne pojedinci, odnosno poslanici. To je jedini način da se volja birača ne izvitoperi tokom četvorogodišnjih mandata, jer bi partije imale isti broj mjesta u skupštinama i na početku i na kraju ciklusa. Ukoliko bi, ipak, kompletne stranke pravile totalne zaokrete u djelovanju, to su već egzibicije za koje nije moguće uobličiti sankcije, osim uskraćivanja glasova na prvom narednom izlasku na birališta, ukoliko se građani smatraju iznevjerenim nakon takvih transformacija.
Zaslužni kadrovi
Napokon, tu je i posljednja, posebno važna dimenzija izborne reforme – pitanje cenzusa. Međutim, ovu dilemu niko od opozicionih lidera ne pominje. Logično, zbog toga što su, ma šta pričali o sopstvenim motivima, prvenstveno vođeni ličnim i partijskim interesima. A sa stanovišta aktuelne opozicije u RS, ne bi bilo naročito mudro „eksperimentisati“ sa povećanjem cenzusa u Srpskoj sa sadašnjih tri odsto na, recimo, pet procenata.
Jer, prema rezultatima posljednjih izbora, SDS je u silaznoj putanji, a kada je već tako, nikad se ne zna da li će u doglednoj budućnosti ovakav trend poprimiti tolike dimenzije da se partija sunovrati i ispod granice od 5 odsto, što im je u Banjaluci već uspjelo. PDP, navodno, nikad bolje nije stajao, ali, tokom skoro dvije i po decenije postojanja, imali su takve amplitude u rezultatima, da je i kod njih teško primijetiti želju da provjeravaju na koju stranu će u bliskoj perspektivi da krene to klatno uspona i padova.
Tu je i Lista za pravdu i red Nebojše Vukanovića, koja jeste bila u značajnom usponu prethodne jeseni, ali nema garancija da će ovakav rast biti nastavljen. Na ovdašnjoj ne baš predvidivoj sceni, nije isključeno da i za LPR uslijediti stagnacija. Konačno, treba uzeti u obzir i novoosnovani Narodni front Jelene Trivić, eskiviran prilikom posljednjeg sastanka opozicije, koji i dalje predstavlja enigmu u smislu dometa. Dakle, može da pomete sve pred sobom, bar u opozicionim redovima, ali i da se pokaže kao „mjehur od sapunice“, sklon splašnjavanju do iduće jeseni, a u takvim situacijama podizanje cenzusa može da predstavlja tek sječu grane na kojoj se sjedi.
Šta pokazuju brojevi sa posljednjih opštih izbora, kada je riječ o hipotetičkoj promjeni cenzusa? Ukoliko se uzme u obzir nadmetanje za Narodnu skupštinu RS, ispostavlja se da je cenzus od tri odsto prešlo čak 11 stranaka. Međutim, jedino su SNSD (34,64 odsto), SDS (14,95 procenata) i PDP (10,30 odsto) znatno iznad „crte“. Svi ostali, čak osam opcija, zbili su se u nevelikom rasponu između tri i šest odsto. Potencijalni povišeni cenzus od pet odsto, da je uveden prošle jeseni, uspjeli bi da preskoče SP (5,92), bošnjačka koalicija Pokret za državu (5,73), DEMOS (5,46) i Ujedinjena Srpska (5,11). Iza te linije, neznatno bi zaostala Lista za pravdu i red (4,93) i DNS (4,46), dok bi u „posljednjem vagonu“ sjedili NPS (3,27) i SPS (3,11 odsto).
Naravno, treba uzeti u obzir specifičnosti postdejtonske BiH, odnosno Srpske i Federacije, jer pod patronatom stranog faktora prije dvije i po decenije, uz kasnije korekcije, ovdje nije uveden čisti proporcionalni izborni sistem, u kojem je, recimo, čitava RS jedna IJ. Navodno, zbog ravnomjernije regionalne zastupljenosti, na nivou Srpske postoji devet izbornih jedinica, a od 83 mandata u NSRS tek 63 se bira na klasičan način, dok 20 poslanika u parlament volšebno uskoči uz pomoć famoznih kompenzacionih mandata. Ta varijanta je obično namijenjena raznim „zaslužnim kadrovima“, pri tome ne naročito popularnim među narodnim masama.
Donji dom
Kada je riječ o 14 poslanika iz RS koji se biraju u Predstavnički dom Parlamentarne skupštine BiH, i tu je broj nespornih „kvalifikanata“ isti. Na izborima 2022. godine, ovog puta u šest IJ u Srpskoj za taj nivo, izdvojio se identičan trio – SNSD (41,15 SDS (18,08) i PDP (11,76 procenata). Međutim, u „donjem domu“ drugačiji je redosljed, pošto bi teoretsku novu „ljestvicu“ od pet postotaka preskočio samo Nebojša Vukanović, čija je lista imala 5,31 odsto. DEMOS, SDA, US, SP i DNS, upravo tim redosljedom, svrstali su se u famoznoj „sivoj zoni“, sa više od tri, ali manje od pet odsto glasova.
Čitava ova statistika, u suštini, pokazuje da opoziciono insistiranje na izmjenama Izbornog zakona ima svoja ograničenja. Naime, niko korektan neće osporiti društvenu korisnost tehničkih inovacija, od skeniranja listića do video-nadzora. Međutim, budući da danas nema opozicione stranke u RS sklone preispitivanju cenzusa, jasno je da je riječ o doziranom „opštom dobru“ – do one mjere u kojoj ta kategorija ne ugrožava individualna „dobra“ pojedinačnih opozicionih partija. Odnosno, njihovu mogućnost da ostvare parlamentarni status, što bi u novim okolnostima bilo upitno. Jasno, svi imaju razlog za zebnju od takvih eksperimenata, od SDS-a i PDP-a, sada sklonih padu, do LPR-a i NF-a, ma koliko bili u uzlaznoj putanji. Dakle, baš kao Dodik u egzibicijama sa „minimalcem“, i oni smatraju da sa kategorijom „opšteg dobra“ ne treba previše ludovati, jer običnim smrtnicima može da pozli od pretjerivanja sa takvim „gestovima milosti“.
Za sada, u oba miljea u RS ne postoji publika spremna da uzme u obzir razne primjere u svijetu, gdje su takve promjene doprinijele konsolidaciji političke scene. Britanija i Francuska imaju većinski izborni sistem, pa nisu ilustrativne za ovo razmatranje, ali to jeste Njemačka, čija će organizaciona rješenja malo ko u RS osporavati. I ne samo to, Nijemci imaju i manje poznatu zakonsku zabranu predizbornih koalicija, što bi, da je na vrijeme primijenjeno kod nas, recimo, spriječilo bizarnost kakvu je Srpska imala vjerovatno prelomne 2014. godine.
Tada su glasači u RS posmatrali najogoljeniju manifestaciju funkcionisanja tzv. kengur-partija koje, poput mladunčadi ove životinje australijskog porijekla, u torbi majke uđu u parlament. To je učinila Srpska napredna stranka na čijem čelu je bio Adam Šukalo, paktirajući sa DNS-om Marka Pavića. Čim su zasjeli u skupštinske klupe, dvojica poslanika SNS-a su simulirali napuštanje vladajućeg bloka, a kada je, zbog izjednačenog odnosa snaga „režimlija“ i opozicije, situacija dovedena do usijanja, ovaj folirantski tandem je opet promijenio stranu. Zbog čega, najefektnije je objasnila Željka Cvijanović u čuvenom tajnom audio-snimku, iz kojeg je zapamćena znamenita sintagma „papci“, čije je konotacije danas nepotrebno detaljnije objašnjavati.
Ako prođe – prođe
Osim njemačkog legislativnog zida kroz koji nije moguće probiti nikakve političke „pacovske kanale“, nije na odmet pomenuti i detalj iz Slovačke i Poljske, gdje su predizborne koalicije dopuštene, ali moraju da pređu sedam procenata osvojenih glasova. Koliko to zna da bude nezgodno, pokazuje podatak da je „Progresivna Slovačka“, iako je sada druga stranka po snazi u ovoj zemlji, na prethodnim izborima ostala van tamošnje skupštine, jer je za samo nekoliko promila ostala ispod granice od sedam odsto, na koju je neoprezno i nepotrebno krenula sa koalicionim partnerom skromnih mogućnosti. Konačno, tu su i Rusija i Turska, pri čemu u prvom slučaju standardne partije moraju da dobiju više od sedam odsto glasova da bi ušle u Dumu, dok je druga država, izmučena višedecenijskom pretjeranom fragmentacijom višestranačke scene i hroničnom nestabilnošću, na kraju uvela drakonski cenzus od čak 10 odsto.
Ako se kao reper uzima prostor čitave Evrope – znači, cijelog kontinenta, a ne samo EU – situacija je takva da izborni prag od tri odsto ili manji ima 10 evropskih država. Cenzus između tri i pet odsto, uglavnom četiri, ima sedam zemalja, dok 22 države imaju pet odsto i više. Dakle, jasno je koja varijanta je najzastupljenija. Međutim, to ne dotiče previše političke strukture vlasti i opozicije u RS, inače sklone frazi o neophodnosti da se „živi kao sav normalan svijet“. Njima se ipak više dopadaju izuzeci od pravila, kao što je Holandija, gdje je za jedan poslanički mandat, od ukupno 150, na osnovu tzv. prirodnog praga potrebno osvojiti svega 0,67 odsto glasova. Pa se onda desi, kao nakon nedavnih izbora u ovoj zemlji, da u parlament uđe čak 15 partija.
Kada izborni sistem u BiH, inicijalno uobličen u inostranim laboratorijama, ne bi bio toliko „zakovan“ i teško promjenljiv, ovdašnje stranačke garniture svih boja najradije bi izdejstvovale model u kojem svi – ili bar njihove stranke – dobijaju status kakav s ove strane Drine, ali i u Srbiji, imaju stranke nacionalnih manjina. A to znači sljedeće – Srbin u RS se nacionalno izjasni kao Crnogorac, a Bošnjak u FBiH kao Bosanac, zatim na lokalnim izborima dobije nekoliko desetina glasova i onda naredne četiri godine „krcka“ odbornička primanja od par hiljada maraka. I u matici su sve brojniji srpski političari koji naprasno otkrivaju vlaške, bunjevačke, cincarske i druge fiktivne „korijene“ i prijavljuju izborne liste za koje važi drastično snižen prag, u skladu sa principom „ako prođe – prođe“.
Znači, unutar opozicije u RS, dok su na dnevnom redu tehničke izmjene – sve je u redu, sve može, ali za promjene u cenzusu više nema sagovornika. Jer, kome je do radikalno suženog prostora za političke trgovine, neminovnog ako se scena svede na četiri do pet relevantnih partija. Vlastima je, naravno, još manje stalo do takve prekompozicije, pošto manji partneri vodeće opcije, u zbiru, uspijevaju da okupe bar trećinu glasača sklonih tom uglu ringa, ali, iz određenih razloga, minimalno distanciranih od SNSD-a.
U takvom ambijentu, i za tehničke izmjene, bar kad je riječ o lokalnim izborima 2024. godine, prošao je voz, budući da tokom sezone u kojoj se izlazi na glasačka mjesta nikada ranije nije bilo intervencija u zakonodavstvu. Dakle, ako ovdje skeneri i video-nadzor ikada i zažive, to se neće desiti prije opštih izbora 2026. A cenzus će tek da se načeka. Nema sumnje, jednom će se i ta dilema pojaviti za stolom, moguće čak da će biti i formulisana u paragrafe i objavljena u službenim glasnicima. Ali, kako to već biva u RS i BiH, ovakav rasplet desiće se onda kada svima bude – svejedno. Baš kao i sa Dodikovim „minimalcem“.
